W 1912 roku niemiecki filozof i psycholog Max Wertheimer (1880-1943) opublikował wyniki prowadzonych przez siebie badań nad zjawiskiem percepcji. Ludziom biorącym udział w eksperymencie pokazywał w specjalnych okularach dwa umieszczone obok siebie i migające naprzemienne światełka. Badani postrzegali je jednak jako jeden obiekt, znajdujący się w ruchu. Wertheimer nazwał to efektem lub fenomenem phi (niem. Phi-Phänomen). Jego badania kontynuowali Wolfgang Köhler (1887-1967) i Kurt Kofka (1886-1941). Zainicjowali oni nurt określany mianem Gestalt, czyli psychologią postaci, zwaną również konfiguracjonizmem lub formizmem [1], [2]. Podobne łączenie odrębnych bodźców w określone całości badacze zauważyli także w przestrzeni słyszenia.

Koncepcję psychologii postaci tak podsumowywał Rudolf Arnheim (1904-2007): „Zobaczenie czegoś łączy się z wyznaczeniem mu miejsca w całości: z osadzeniem go w przestrzeni, z zakarbowaniem na skali jego rozmiarów, walorów i odległości. (...) Nie ustalamy z osobna rozmiarów, odległości, kierunków i nie porównujemy ich potem z fragmentami. Zazwyczaj postrzegamy je jako właściwości całego pola widzenia” [3]. Autor ten podkreślał znaczenie tradycyjnej sztuki, której dzieła pozwalały odnaleźć porządek w rzeczywistości [4], [5]. Arnheim wprowadził też pojęcie myślenia wzrokowego, które nie jest statyczne i umożliwia odkrywanie sensu w dynamice przekształcającego się świata [6].

Podążając tym tropem, Kurt Lewin (1890-1947) powiązał koncepcję Gestalt z teorią pola, tworząc tzw. psychologię topologiczną. Udowadniał on, że człowiek postrzega sytuacje, w których funkcjonuje jako pewne całości i w taki sposób, że pole jego świadomości tworzy całość ze środowiskiem zewnętrznym, a jego zachowanie jest wypadkową obydwu tych warunków. Fritz Perls (1890-1970) na bazie badań psychologii postaci, koncepcji Lewina oraz psychoanalizy opracował po wojnie terapię Gestalt. Jej celem stała się holistyczna integracja człowieka, przy czym kwestie badań nad percepcją nie odegrały w tym przypadku już żadnej roli [7].

Jednym z kluczowych odkryć psychologii postaci było określenie relacji figury i tła w percepcji. Ten wątek potwierdzili również inni uczeni, na przykład duński psycholog Edgar Rubin (1886-1951), który zajmował się złudzeniami wzrokowymi. Wskazał on, że w zależności od tego, na którym z elementów obecnych w polu widzenia się koncentrujemy, możemy dostrzegać odmienne kształty i inaczej rozumieć rzeczywistość. Ilustracją tego stała się słynna figura wazonu, która jednocześnie obrazuje dwie profilowo zwrócone do siebie twarze ( Rys. 1 ).

Rysunek 1: Edgar Rubin, Waza (1915). Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rubin2.jpg

Podobny pomysł uchwycił William Ely Hill (1887–1962) na rysunku nazwanym "Moja żona i moja teściowa" ( Rys. 2 ), wzorowanym na niemieckiej pocztówce z końca XIX wieku, ukazującym zarazem oblicze dwóch kobiet – profil młodej elegantki oraz surową twarz staruszki.

Rysunek 2: William Ely Hill, Moja żona i moja teściowa (1915). Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:My_Wife_and_My_Mother-in-Law.jpg

W ramach psychologii Gestalt wypracowano podstawowe prawa percepcji, które są uwzględniane również dzisiaj, na przykład w projektowaniu interfejsów. Pozwalają one zrozumieć, w jaki sposób w chaosie wielu nadmiarowych bodźców koncentrujemy się na tych, które odbieramy jako czytelną informację. Innymi słowy, prawa te wskazują na percepcyjne uproszczenia rzeczywistości, dzięki którym możemy sprawniej funkcjonować w świecie.

Prawo bliskości polega na łączeniu tych przedmiotów w zbiorze, które występują blisko siebie. Wolimy szukać wspólnych, większych kształtów, niż koncentrować się na rozproszonych, drobnych elementach, wyodrębniamy raczej całości niż poszczególne części. Dlatego na Rys. 3 uwagę przyciągają nie poszczególne kółka, ale figury, w których zostały one ułożone.

Rysunek 3: Prawo bliskości. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gestalt_proximity.svg

Prawo domknięcia wskazuje na tendencję do dostrzegania w rzeczywistości pewnych określonych elementów, nawet jeśli nie są one kompletne. Dlatego widzimy kształty „całych” figur również tam, gdzie są one zaledwie zasugerowane, gdyż nasza percepcja „uzupełnia” brakujące elementy. Na przykład na Rys. 4 dostrzegamy prostokąt i koło, chociaż zostały narysowane jedynie odcinki.

Rysunek 4: Prawo domknięcia. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gestalt_closure.svg

Prawo podobieństwa wiąże się z tendencją do grupowania podobnych do siebie elementów, według kształtu, wielkości, koloru czy faktury. Dlatego na Rys. 5 widzimy raczej „paski” podobnych elementów, niż to, że tworzą one kwadrat.

Rysunek 5: Prawo podobieństwa. Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gestalt_similarity.svg

Warto wspomnieć jeszcze o prawie „wspólnego losu”, ujawniającym się, gdy przyglądamy się zbiorowi elementów w ruchu i na przykład stado ptaków podrywające się do lotu, uznajemy za określoną całość, działającą pod wpływem jednego bodźca.

Źródło: National Geographic, Flight of the Starlings: Watch This Eerie but Beautiful Phenomenon, 15.11.2016 (dostęp 10.09.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=V4f_1_r80RY.

Te i inne prawa psychologii postaci są bardzo często wykorzystywane w projektowaniu graficznym. Na przykład prawo bliskości sprawdza się w konstruowaniu strony internetowej, na której zgrupowanie obok siebie określonych linków sugeruje, że są to elementy analogiczne, a ich funkcje podobne. Natomiast prawo „wspólnego losu” pozwala zsynchronizować ruch myszki komputerowej kierowanej ręką i kursora na ekranie komputera. Wszystkie prawa Gestalt w kontekście projektowania grafiki współczesnych interfejsów omawia Mads Soegaard [8]. Zebrany w przywołanym artykule materiał stanowi wymowne świadectwo, że zasady te stanowią niezmiernie ważny aspekt komunikacji wizualnej.